MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài luận án
Sinh sản ở thực vật là quá trình sinh học mà các cá thể mới được sinh ra từ bố mẹ của chúng. Quá trình này có liên quan trực tiếp đến nhiều lĩnh vực khoa học thực vật cơ bản và ứng dụng. Đây cũng là cơ sở của sự tồn tại và phương thức sinh sống của quần thể và các loài trong môi trường sống tự nhiên. Hiện nay những nguyên nhân đang đe dọa đến sự phát triển bền vững đa dạng sinh học như suy thoái môi trường sống, khai thác quá mức và biến đổi khí hậu. Các mối đe dọa tuyệt chủng loài rõ rệt hơn ở các nước nhiệt đới như Brazil, Ấn Độ, Malaysia, Indonesia và một số nước Đông Nam Á trong đó có Việt Nam. Đặc biệt là những nơi có áp lực dân số lớn lên rừng và các nguồn tài nguyên thiên nhiên [122]. Do đó một số lượng lớn các loài bị đầy vào tình trạng bị đe dọa tuyệt chủng dẫn đến quần thể của chúng đã suy giảm rõ rệt. Theo nhiều nhà sinh học bảo tồn thì các hoạt động của con người là một trong sáu nguyên nhân gây ra sự tuyệt chủng các loài và suy giảm mạnh đa dạng sinh học [122]. Bên cạnh đó có nguyên nhân rất quan trọng đó là sự thất bại trong sinh sản do bị hạn chế bởi những điều kiện nào đó cũng dẫn đến sự tuyệt chủng. Đối với hầu hết các loài cây trồng hoặc cây ăn quả có giá trị kinh tế cao mà phụ thuộc vào kết quả của sinh sản hữu tính thì quá trình sinh sản có ảnh hưởng rất lớn đến năng suất cây trồng.
Nhãn (Dimocarpus longan Lour.) là một loài cây ăn quả nhiệt đới quan trọng có nguồn gốc bản địa của vùng Nam Á và Đông Nam Á và đã được trồng ở nhiều vùng khí hậu nhiệt đới và cận nhiệt đới như Trung Quốc, Úc và Hoa Kỳ. Nhãn thuộc họ Bồ hòn (Sapindaceae), bao gồm những loài cây ăn quả nổi tiếng khác như Vài (Litchi chinensis Sonn.), Chôm chôm (Nephelium lappaceum L.) …. Tổng sản lượng Nhãn trên thế giới theo tổ chức FAO năm 2010 khoảng hơn 2500 nghìn tấn [173]. Trung Quốc là quốc gia sản xuất
Nhãn nhiều nhất với sản lượng khoảng 1300 nghìn tấn, Việt Nam khoảng 600 nghìn tấn và Thái Lan khoảng 500 nghìn tấn [121, 169, 171].
Ở Việt Nam Nhãn là một loài cây nông nghiệp có sản lượng và giá trị kinh tế cao. Theo Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn (NN&PTNT) thì Nhãn là một trong sáu loài cây lấy quả quan trọng đứng sau Đào lộn hột, Dừa, Chuối, Vài và Chôm chôm [170]. Hàng năm Bộ NN&PTNT đã và đang triển khai thực hiện phát triển cây Nhãn ở các tỉnh thành như Hà Nội, Hưng Yên, Hải Dương, Vĩnh Long, Đồng Tháp, Bến Tre với nhiều giống mới như Nhãn Hương Chi, Nhãn Miền Thiết, Nhãn chín muộn Hà Tây hoặc Nhãn xuồng cơm vàng … Mặc dù các yếu tố kỹ thuật như trồng và chăm sóc ngày càng được quan tâm nâng cao trình độ và các yếu tố phát triển thị trường cũng vẫn được triển khai nhưng từ năm 2007 đến 2011 tổng sản lượng Nhãn giảm đi hơn 35 nghìn tấn [170]. Một trong những nguyên nhân gây ra giảm sản lượng trong những năm gần đây này có thể liên quan đến vấn đề sinh học sinh sản của Nhãn.
Trên thế giới các nghiên cứu về Nhãn trước đây chủ yếu tập trung vào sản lượng và chất lượng quả hay thành phần hoá học trong cùi hoặc các kỹ thuật như trồng, chăm sóc nhăm nâng cao năng suất. Ngoài ra có một số ít nghiên cứu về vật hậu học, sơ lược về sự thụ tinh, các loài côn trùng thụ phấn, khả năng chống ô xi hoá, hoạt chất sinh học của cùi, vỏ và lá nhưng những nghiên cứu đó vẫn chưa đầy đủ và chi tiết. Do đó, cần thiết phải có các nghiên cứu chuyên sâu nhằm phục vụ cho mục đích nâng cao chất lượng và sản lượng của Nhãn và có chiến lược ứng phó với biến đổi khí hậu và sự nóng lên toàn cầu. Xuất phát từ các lý do trên tôi lựa chọn đề tài luận án: “Sinh học sinh sản của Nhãn (Dimocarpus longan Lour.) – đặc trưng của quá trình sinh sản và ảnh hưởng của nhiệt độ”. Đây là vấn đề mang tính cấp thiết có ý nghĩa khoa học và giá trị thực tiễn cao.
