1. Tính cấp thiết của đề tài
Việc phát triển các loại hình khu kinh tế (KKT) là điểm nhấn nổi bật trong tiến trình cải cách, hội nhập của Việt Nam qua 30 năm đổi mới. Năm 1991, Thủ tướng Chính phủ cấp giấy phép thành lập khu chế xuất Tân Thuận, có thể được xem là một dạng KKT đầu tiên ở Việt Nam. Năm 1996, Việt Nam thành lập KKT cửa khẩu đầu tiên tại Móng Cái, tỉnh Quảng Ninh. Năm 2003, Khu kinh tế mở Chu Lai ra đời, là KKT ven biển đầu tiên của Việt Nam. Đến nay Việt Nam có 16 khu kinh tế ven biển, 28 khu kinh tế cửa khẩu, 3 khu công nghệ cao và 293 Khu công nghiệp, Khu chế xuất.
Bên cạnh những thành tựu đạt được, thực tiễn phát triển của các KKT tại Việt Nam hiện nay bộc lộ một số hạn chế. Thể chế của các KKT chưa đủ mạnh, các KKT chưa có luật riêng nên còn bị điều chỉnh bởi các luật, nghị định chuyên ngành. Mức độ “tự do” và “tự chủ” của các KKT Việt Nam hiện thấp hơn nhiều so với hệ thống thể chế mang tính tự do và tự chủ cao của các KKT tự do trong khu vực. Những cơ chế chính sách ưu đãi không còn đủ sức cạnh tranh để thu hút đầu tư nhưng cũng không thể vận dụng linh hoạt do các quy định cứng của pháp luật hiện hành; bộ máy quản lý hiệu lực hiệu quả chưa cao, thủ tục hành chính chưa thông thoáng thuận lợi; cơ sở hạ tầng và nguồn nhân lực chưa đáp ứng yêu cầu; nhiều khu ở vị trí không thuận lợi… làm cho sức cạnh tranh thấp, không thu hút được nhiều tập đoàn đa quốc gia nên phát triển chưa tương xứng với tiềm năng, chưa đạt mục tiêu đề ra. Thực trạng này đặt ra yêu cầu phải tìm kiếm, xây dựng những mô hình KKT mới, có khả năng để tạo ra động lực phát triển mới cho nền kinh tế. Một trong những mô hình đó là các đặc khu kinh tế.
Chủ trương phát triển đặc khu kinh tế (ĐKKT) đã được Đảng ta xác định tại Nghị quyết Hội nghị Trung ương 4 khóa VIII: “…nghiên cứu xây dựng vài đặc khu kinh tế, khu kinh tế tự do ở những địa bàn ven biển có đủ điều kiện…”.Đến Đại hội X (2006) Đảng ta tiếp tục khẳng định “… phát triển một số khu kinh tế mở và Đặc khu kinh tế…”. Chiến lược phát triển kinh tế – xã hội 2011-2020 được Đại hội XI (2011) thông qua cũng xác định “… lựa chọn một số địa bàn có lợi thế vượt trội, nhất là ở ven biển để xây dựng một số Khu kinh tế làm đầu tàu phát triển… “2. Đến Đại hội XII nhấn mạnh: “Xây dựng một số đặc khu kinh tế để tạo cực tăng trưởng và thử nghiệm thể chế phát triển vùng có tính đột phá”.3 Nghị quyết số 05 của Hội nghị Trung ương 4 khóa XII về đổi mới mô hình tăng trường: “Nghiên cứu, xây dựng thể chế vượt trội cho những địa phương, vùng kinh tế động lực, khu hành chính – kinh tế đặc biệt để thực hiện tốt vai trò đầu tàu, thúc đẩy phát triển kinh tế – xã hột”. –
