Tên đề tài: Nghiên cứu các tự điển, từ điển Hán Nôm thế kỉ XIX
Chuyên ngành: Hán Nôm
Mã số: 62.22.01.04.
Nghiên cứu sinh: Hà Đăng Việt
Người hướng dẫn: PGS.TS Phạm Văn Khoái
Cơ sở đào tạo: Trường Đại học Sư phạm Hà Nội
Những kết luận mới của luận án:
Luận án với đề tài Nghiên cứu các tự điển, từ điển Hán Nôm thế kỉ XIX nhằm nghiên cứu bốn bộ tự điển, từ điển song ngữ Hán Nôm được biên soạn, trùng san vào thế kỉ XIX từ góc nhìn từ điển học nói chung, tự điển, từ điển chữ Hán và Hán Nôm nói riêng và từ góc nhìn xem chúng như là những sách dạy, sách học chữ Hán.
Qua quá trình nghiên cứu, cho phép rút ra những kết luận như sau:
Các bộ tự điển, từ điển được chọn nghiên cứu đều được lưu trữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm, lần lượt có kí hiệu là: Nhật dụng thường đàm, kí hiệu AB.511; Tự Đức Thánh chế Tự học giải nghĩa ca, kí hiệu VHv.626; Nam phương danh vật bị khảo, kí hiệu A.155; Đại Nam quốc ngữ kí hiệu AB.106. Đây là những định bản có độ qui phạm về mặt văn bản học. Chúng là những bộ sách được ra đời trong bối cảnh xã hội – ngôn ngữ Việt Nam thế kỉ XIX khi mà Hán văn, văn ngôn chữ Hán được coi là quốc văn, chữ Hán là chữ thánh hiền, chữ chở luân thường đạo lí, Khổng học là quốc học.
Cấu trúc vĩ mô hay cấu trúc bảng từ của bốn bộ tự điển được tổ chức theo môn loại, mỗi môn loại lại bao gồm các mục từ. Kết cấu bảng từ theo môn loại được tổ chức theo cấu trúc bao hàm, cấu trúc mẹ con, cho phép xếp chúng vào phạm trù tự điển, từ điển biểu ý. Cách tổ chức bảng từ theo môn loại đã làm cho các bộ sách này có khả năng phản ánh các vấn đề của học thuật trung đại có tính truyền thống đó được gọi bằng các tên như “cái học tam tài”, “cái học cách trí” lúc bấy giờ.
Cấu trúc vi mô hay cấu trúc mục từ của các tự điển, từ điển này là một chỉnh thể bao gồm 2 bộ phận chính: “Phần được giải thích” và “Phần giải thích”. Giữa 2 phần này đôi khi có phần nối, thường dùng hệ từ “là” được ghi bằng chữ Nôm. “Phần được giải thích” trong cấu trúc mục từ là phần chữ Hán, về mặt trình bày được in cỡ chữ to. Đây chính là những chữ, từ cần dạy, cần học, hay là phần “danh”. “Phần giải thích” là phần giải nghĩa cho “phần được giải thích”, hay nói cách khác đó là phần nghĩa của “danh”. Phần này có thể là Việt ngữ ghi bằng chữ Nôm, có khi là Hán văn.
Bảng từ – môn loại – mục từ hình thành nên quan hệ tam thể, bao hàm, có tính tầng bậc.
Qua việc xác định đơn vị mục từ, cho phép xếp các bộ tự điển và từ điển song ngữ Hán Nôm theo loại hình từ điển sau : tự điển, tự thư, từ thư. Theo đó, Tự Đức, là bộ sách thuộc phạm trù tự điển, tự thư; Nhật dụng; Nam phương và Đại Nam là bộ sách được xếp vào phạm trù từ thư.
Việc nghiên cứu tổ chức của đơn vị mục từ còn cho phép xác định tính phân tích và tính tổng hợp của đơn vị mục từ. Việc lựa chọn đơn vị mục từ mang trong mình tính tổ chức đơn và tổ chức phức (danh) có liên quan đến tính phân tích và tổng hợp của mục từ về phương diện diễn đạt (nghĩa). Các đơn vị mục từ gồm từ 2 chữ trở lên thường biểu thị một khái niệm hoàn chỉnh, đồng nghĩa với tính tổng hợp cao hơn trong việc truyền tải kiến thức. Như thế, ta có trật tự sau về mức độ tổng hợp tính: Đại Nam; Nhật dụng; Nam phương; Tự Đức. Trật tự về mức độ phân tích tính lại theo trật tự ngược lại.
Các bộ tự điển, từ điển Hán Nôm thế kỉ XIX còn là những bộ loại thư song ngữ chuyên chở và cập nhật những tri thức của khu vực, của đất nước bằng chữ Hán theo định hướng chủ đề, chủ điểm: Nhật dụng thường đàm được biên soạn theo định hướng “nhật dụng hóa” tri thức Hán học; Tự Đức Thánh chế tự học giải nghĩa ca theo định hướng “chính hóa” Nho học của nhà nước; Nam phương danh vật bị khảo theo định hướng phổ biến cái học “đa thức” và cái học “cách trí”; Đại Nam quốc ngữ theo định hướng phổ biến cái học phi khoa cử.
Sự đóng góp của tự điển, từ điển Hán Nôm thế kỉ XIX cho truyền thống Ngữ văn Việt Nam thực là đáng trân trọng. Chúng đã thể hiện sự cố gắng của bậc thức giả Việt Nam trong việc sử dụng chữ Hán, chữ Nôm cho sự nhật dụng, cập nhật, mở mang tri thức, khắc phục những hạn chế hiểu biết của cái học từ chương.
