1. Lý do chọn đề tài
Phật giáo ở hai triều đại Lý-Trần không thuần tuý chỉ là một bộ phận của ý thức xã hội, nó không đứng độc lập bên ngoài chính trị, mà qua tình thần khoan dung, nhân đạo nó tác động không nhỏ đến nhiều chủ trương, chính sách của triều đình và hoạt động xã hội của các nhà chính trị. Phật giáo thực sự đã góp phần tạo nên một nền chính trị từ bi, nhân văn của thời Lý-Trần. Có lẽ chính điều này đã khỏi nguồn cho chính sách thân dân, dân chủ, mà qua đó triều đình có thể tập hợp được sức người, sức của toàn dân phục vụ cho công cuộc bảo vệ, xây dựng và phát triển đất nước. Lập nên những chiến công vang dội và mở ra một thời đại vàng son trong lịch sử. Vì vậy, dù không phải là một học thuyết chính trị, nhưng vượt qua cả Nho giáo – hệ tư tưởng chuyên bàn về chính trị-xã hội, nhân sinh quan Phật giáo ở thời Lý-Trần đã phát huy được những ưu điểm và lợi thế của mình để trở thành sức mạnh tinh thần hỗ trợ tích cực đối với nền chính trị.
Có thể nói, việc chọn lựa tư tưởng nào làm chủ đạo ở mỗi thời kỳ đều có nguyên do nhất định, mà nguyên nhân đầu tiên và cơ bản nhất phải kể đến là do yêu cầu của thực tiễn chính trị, xã hội. Ở Việt Nam giai đoạn thế kỷ X đến XIV, dù Nho giáo đã xuất hiện và bắt đầu được tạo điều kiện phát triển, nhưng nhiều vị vua trị vì thời kỳ này vẫn đề cao Phật giáo, trên cơ sở kết hợp với Nho giáo nhằm nâng cao hiệu quả trị quốc của bộ máy nhà nước trung ương tập quyền trong giai đoạn lịch sử lúc đó. Tuy nhiên, có nhiều ý kiến cho rằng, thành tích vĩ đại của thời Lý-Trần không phải là của Phật giáo mà là của Nho giáo, bởi trong những hệ tư tưởng xuất hiện ở thời Lý-Trần (Nho-Đạo Phật) thì Nho giáo mới thực sự là hệ tư tưởng chuyên bàn về chính trị-xã hội. Song lại có ý kiến khác cho rằng, trong “thời kỳ Đại Việt thứ nhất – thời kỳ Lý-Trần – là thời kỳ tam giáo với tính trội thuộc về Phật giáo, tuy Phật giáo không phải là quốc giáo” [35,9]. Như vậy, cần phải làm rõ hơn mối quan hệ giữa nhân sinh quan Phật giáo và tư tưởng chính trị, từ đó chỉ ra vai trò của Phật giáo với chính trị ở thời Lý-Trần.
Giống như các triều đại phong kiến khác, xã hội thời Lý-Trần cũng có sự phân tầng tương đối rõ nét, tầng lớp cao quý nhất đồng thời nắm giữ quyền lực chính trị, kinh tế, tôn giáo là vua chúa và quý tộc; tầng lớp thứ hai là địa chủ, quan liêu – họ cũng giữ một số chức vụ nhất định trong bộ máy chính quyền; tầng lớp thứ ba là người lao động bình dân và nô tỳ, họ bị coi là tầng lớp thấp hèn nhất trong xã hội. Nhưng khi đất nước bị ngoại xâm đe dọa các tầng lớp trong xã hội đều chung sức một lòng đánh giặc, giữ nước. Phải chăng, do ảnh hưởng của nhân sinh quan Thiền Phật giáo, đã tạo ra một xã hội thuận hòa, đoàn kết nhưng rất dũng mãnh, kiên cường xông pha trận mạc, không nao núng ngay cả quân giặc rất mạnh. Bởi thế đã lần lượt chiến đấu và chiến thắng bao kẻ thù hùng mạnh. Đây là bài học về nghệ thuật phát huy sức mạnh tinh thần nhằm liên kết nhân tâm, thống nhất lực lượng, mà đến nay vẫn còn giá trị đối với nền chính trị Việt Nam.
