1. Tính cấp thiết của đề tài
Cuộc cải cách Minh Trị bắt đầu từ cuối thế kỷ XIX (1868) đánh một dấu mốc quan trọng đưa Nhật Bản từ một quốc gia thuộc châu Á lạc hậu, bị phương Tây dồn ép từng bước, nhanh chóng phát triển thành một cường quốc khu vực và thế giới chỉ trong vòng chưa đầy một nửa thế kỷ.
Những thành quả của thời kỳ Minh Trị đã tạo nên nền tảng vững chắc cho Nhật Bản trong những bước đường phát triển vượt bậc về sau. Kể từ kết thúc chiến tranh Thế giới thứ II, Nhật Bản từ một nước bại trận, bị tàn phá hoang tàn nhưng vẫn lại nhanh chóng đứng dậy trở thành một một cường quốc hàng đầu thế giới về kinh tế chỉ sau vài thập niên. Không ít ý kiến cho rằng những thành quả mà nước Nhật hiện đại đang có được đã bắt nguồn từ các tư tưởng cải cách thời Minh Trị.
Lý giải sự “thần kỳ” của Nhật Bản thời Minh Trị, từ góc độ lịch sử tư tưởng, có lẽ bên cạnh sự sáng suốt, quyết đoán của tầng lớp quan liêu với tầm nhìn đầy thao lược còn có vai trò không thể bỏ qua của tầng lớp trí thức ưu tú -những người có tư tưởng cải cách vượt thời đại mà Fukuzawa Yukichi là một nhân vật điển hình không thể bỏ qua. Cũng vì vậy việc nghiên cứu, lí giải, làm rõ những tư tưởng cải cách của ông là một trong những cách tiếp cận có thể giúp hiểu sâu sắc hơn những nguyên nhân căn bản tạo nên thành công của công cuộc Duy tân Minh Trị, nhất là vai trò của các nhà tư tưởng đối với những chuyển biến có tính chiến lược của xã hội Nhật Bản thời đó.
Không những thế tư tưởng cải cách của Fukuzawa Yukichi còn có ảnh hưởng quốc tế lúc đương thời khá rộng rãi, chẳng hạn những ảnh hưởng tư tưởng của ông đến tầng lớp sĩ phu yêu nước Việt Nam đầu thế kỷ XX. Do vậy, nghiên cứu tư tưởng cải cách của Fukuzawa Yukichi sẽ góp phần thấy rõ hơn tác động của nó đến Việt Nam đầu thế kỷ XX, sự ra đời của phong trào Canh tân ở Việt Nam và mối liên hệ tư tưởng giữa hai dân tộc Việt Nam – Nhật Bản ở giai đoạn đầu thế kỷ XX đầy sôi động. Thậm chí, trong công cuộc đổi mới của Việt Nam hôm nay vẫn có thể tiếp tục khai thác nhiều giá trị qua những bài học về tư tưởng cải cách của Fukuzawa Yukichi.
Hiện nay ở Việt Nam, trước những biến đổi không ngừng của đời sống xã hội, đặc biệt là vấn đề giáo dục – đào tạo, vấn đề tham ô tham nhũng, những vấn đề ngoại giao trong bối cảnh xung đột quốc tế ngày càng phức tạp,… cho thấy tính cấp thiết phải xây dựng hệ thống lý thuyết đúng đắn về giáo dục, xây dựng Nhà nước pháp quyền, xây dựng chiến lược ngoại giao mềm dẻo, linh hoạt để có được một Việt Nam “dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”. Trên cơ sở kế thừa những tinh hoa tư tưởng của nhân loại, phù hợp với điều kiện thực tiễn của Việt Nam, những nghiên cứu tư tưởng cải cách của Fukuzawa Yukichi về giáo dục, Nhà nước, ngoại giao sẽ góp phần bổ sung những bài học kinh nghiệm trong việc xây dựng cơ sở lý luận cho việc xây dựng, phát triển Việt Nam trên nhiều phương diện quan trọng trong bối cảnh hiện nay.
Hơn thế nữa, việc nghiên cứu nhà tư tưởng Fukuzawa Yukichi sẽ là nguồn tư liệu cho các đề tài nghiên cứu khác có liên quan đến Nhật Bản thời kỳ Minh Trị nói riêng và Nhật Bản nói chung – một đối tác chiến lược hiện nay của Việt Nam.
Vì những lý do trên, tôi đã chọn vấn đề Tư tưởng cải cách của Fukuzawa Yukichi (1835-1901) và giá trị của nó làm đề tài luận án tiến sĩ của mình.
