1. Tính cấp thiết của đề tài
Văn học (trong đó có văn học dân gian) và âm nhạc (trong đó có ca khúc) là hai loại hình nghệ thuật chuyên biệt, mỗi loại hình có những đặc trưng riêng về chất liệu để xây dựng hình tượng, về phương thức phản ánh đời sống song chúng tồn tại và phát triển trong sự tương tác, ảnh hưởng sâu sắc lẫn nhau. Từ trước đến nay, việc khai thác chất liệu văn học dân gian trong sáng tác ca khúc của các thế hệ nhạc sĩ Việt Nam luôn là một thực tế sống động và phong phú, biểu hiện mối quan hệ khăng khít giữa ngôn ngữ văn học và ca từ trong âm nhạc mới.
Mỗi ca khúc là một chỉnh thể, giai điệu và các yếu tố âm nhạc vốn được coi là rất quan trọng nhưng không vì thế mà phần ca từ có thể xem nhẹ. Có những bài hát, giai điệu dù rất đẹp nhưng cũng nhanh chóng bị lãng quên bởi người ta không muốn nghe những lời ca tẻ nhạt, trống rỗng, tầm thường của nó. Bởi vậy, khi soạn ca từ, các nhạc sĩ luôn phải dày công chọn lựa những từ ngữ trong vốn ngôn ngữ của cộng đồng để chuốt ra những lời ca hay. Mỗi ca khúc đều chứa đựng những “cái mã”, những tín hiệu nghệ thuật, thể hiện thế giới tâm hồn của người sáng tác; sự đồng điệu cảm xúc, sự yêu thích của người thưởng thức đối với ca khúc chỉ có được khi họ có thể “giải mã”, hiểu được những tầng via ý nghĩa của những tín hiệu nghệ thuật đó. Văn học dân gian là sự kết tinh cái hay cái đẹp của ngôn ngữ dân tộc, kết tinh trí tuệ và tâm hồn con người Việt Nam qua các thời đại. Trong quá trình sáng tác, các nhạc sĩ Việt Nam đã tìm về kho tàng văn học dân tộc, khai thác vốn quý văn học dân gian, làm cho cái hay, cái đẹp của văn học dân gian hóa thân vào ca từ, mang lại cho ca khúc những giá trị và sức sống bền lâu. Đó chính là việc đưa những mã, những tín hiệu nghệ thuật ngôn từ dân gian đã từng được biết đến, đã trở nên quen thuộc với nhiều người vào trong một tác phẩm mới. Vậy, dấu hiệu nào để nhận biết được sự hiện diện của chất liệu văn học dân gian trong ca khúc? Có những cách thức nào để chuyển hóa văn học dân gian thành ca từ? Các tác giả ca khúc khai thác chất liệu văn học dân gian nhằm mục đích gì? Trong bối cảnh văn hóa xã hội nước ta hiện nay, nhà lãnh đạo – quản lý, người sáng tác, công chúng thưởng thức âm nhạc có quan điểm nhìn nhận như thế nào về việc văn học dân gian trở thành chất liệu nghệ thuật của những tác phẩm âm nhạc?… Những câu hỏi cứ dần tăng lên đã khiến chúng tôi có sự quan tâm đặc biệt đến vấn đề khai thác chất liệu văn học dân gian trong sáng tác ca khúc Việt Nam.
Bản sắc văn hóa Việt Nam hình thành, tồn tại và phát triển từ nền tảng văn hóa dân gian mà trong đó có văn học dân gian. Giai đoạn hiện nay, trong bối cảnh toàn cầu hóa, xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc là một trong những nội dung trọng tâm trong công tác lãnh đạo của Đảng. Việc khai thác, vận dụng vốn văn hóa dân gian phục vụ quá trình sáng tạo tác phẩm nghệ thuật đã được đông đảo giới lãnh đạo, quản lý, sáng tác, nghiên cứu, công chúng âm nhạc… quan tâm. Tuy nhiên, khi bàn luận về ca khúc, giới nghiên cứu âm nhạc mới chỉ dành sự quan tâm đặc biệt tới vấn đề khai thác chất liệu âm nhạc dân gian (thang âm, điệu thức, tiết nhịp…), còn thiếu vắng những công trình nghiên cứu chuyên sâu về vấn đề khai thác chất liệu văn học dân gian, vấn đề ca từ trong ca khúc Việt Nam. Vì vậy, đây là một đề tài mới, xứng đáng được nghiên cứu.
