Đặt vấn đề – sự cần thiết nghiên cứu đề tài
Rừng khộp là kiểu rừng khô, thưa, rụng lá, cây họ dầu chiếm ưu thế phân bố chủ yếu ở Đông Nam Á (Maury-Lechon và Curtet, 1998). Làm giàu rừng khộp suy thoái là nhu cầu cấp thiết hiện nay, không chỉ phục hồi giá trị kinh tế rừng mà còn cả giá trị sinh thái môi trường quan trọng của kiểu rừng này ở Tây Nguyên và Việt Nam.
Rừng khộp ở Việt Nam phân bố tập trung ở Tây Nguyên và Đông Nam Bộ. Hiện tại, đa số diện tích rừng khộp đã trở nên nghèo kiệt về sản lượng gỗ do nhiều nguyên nhân như khai thác quá mức (hợp pháp và bất hợp pháp), tuy nhiên vẫn còn duy trì khá tốt các chức năng sinh thái môi trường như giữ nước, đất, điều hòa khíhậu, bảo tồn đa dạng sinh học đặc biệt là nhóm thú lớn như voi, bò rừng, nai, mang….
Do rừng khộp nghèo về mặt giá trị kinh tế gỗ, vì vậy trong những năm qua nhiều diện tích của đối tượng này đã bị chặt trắng để chuyển đổi sang canh tác loài cây khác như điều (Anacardium occidentale L.), cao su (Hevea brasiliensis (Willd. Ex A. Juss) Müll, Arg.) và các loài keo (Acacia sp.); việc chuyển đổi này là có quy hoạch hoặc tiến hành tự phát. Tuy nhiên việc chuyển đổi rừng khộp thành đất để trồng cây công nghiệp như hiện nay dự báo sẽ mang lại các nguy cơ về môi trường lâu dài như thiếu nước, đất bạc màu, phát thải khí CO2 từ chặt đốt rừng, mất đa dạng sinh học, đặc biệt là mất sinh cảnh sống của các loài động vật rừng quý hiếm như voi, bò rừng, nai, mang,…. (Erskine và Bảo Huy, 2003).
Cho đến nay các cây trồng trên đất rừng khộp chặt trắng đã bộc lộ nhiều vấn đề. Cây điều hầu như không có năng suất, cây keo và cao su bắt đầu tỏ ra không phù hợp với nhiều lập địa rừng khộp; tất cả đều do các loài cây này không phù hợp với sinh thái rừng khộp là nắng hạn cao, ngập úng vào mùa mưa, tầng đất thay đổi, nhiều nơi tầng đất mỏng. Phương thức chuyển đổi rừng khộp hiện tại dự báo sẽ mang lại nguy cơ rủi ro về môi trường và không đem lại hiệu quả kinh tế như mong đợi.
Các nghiên cứu về rừng khộp, ở trong nước chủ yếu dừng lại ở các nghiên cứu cơ bản như cấu trúc, tái sinh tự nhiên, tăng trưởng, lập địa (Trần Văn Con, 1991; Đỗ Đình Sâm, 1986), còn trên thế giới thì tập trung về phân loại thực vật, sinh thái rừng, xử lý lâm sinh (Appanah và Turnbull, 1998). Trồng làm giàu rừng là một kỹ thuật lâm sinh thường được sử dụng để làm tăng giá trị kinh tế của rừng bị suy thoái và do đó giúp ngăn ngừa sự chuyển đổi rừng sang sử dụng đất khác (Paquette và cộng sự 2009). Trồng làm giàu rừng được áp dụng trong quản lý rừng khộp trên khắp vùng nhiệt đới châu Á (Appanah, 1998). Tuy nhiên cần phải tìm các loài gỗ có giá trị kinh tế và có lợi cho môi trường để làm giàu rừng khộp suy thoái (Wyatt-Smith, 1963; Erskine và Bảo Huy, 2003). Do điều kiện sinh thái cực đoan của rừng khộp như cháy rừng và hạn hán trong mùa khô và ngập úng trong mùa mưa nên rất khó để tìm được một loài cây có giá trị kinh tế cao để trồng làm giàu rừng khộp suy thoái, và cho đến nay chưa có thử nghiệm làm giàu rừng khộp nào thành công (Erskine và Bảo Huy, 2003).
Trong khi đó cây tếch (Tectona grandis Linn. F.) là một loài cây cung cấp gỗ có giá trị kinh tế cao, sinh trưởng khá nhanh, có thể cung cấp gỗ nhỏ đường kính 15-20 cm với chu kỳ 20-25 năm (Bảo Huy và cộng sự, 1998; Roshetko và cộng sự, 2013). Tếch cũng mọc tự nhiên trong rừng rụng lá với tỷ lệ tổ thành từ 4-35% mật độ, sinh sống cùng với một số loài ưu thế trong rừng rụng lá cây họ dầu ưu thế (Kollert và cộng sự, 2012). White (1991), Keogh (1979, 2009) và Tewari (1992) dẫn theo Kollert và Cherubini (2012) cho thấy gỗ tếch có tính chất cơ lý tốt, thẩm mỹ cao và có giá trị trên thế giới. Chu trình thu hoạch thương mại là từ 4 đến 80 năm (Kollert và Cherubini, 2012).
Tuy nhiên, việc thử nghiệm trồng xen tếch vào trong rừng khộp chưa được tiến hành, trong khi đó tiên lượng cho thấy cây tếch có khả năng thích nghi ở nhiều lập địa và thích ứng với sinh thái rừng khộp. Đặc biệt là khả năng chịu lửa rừng của cây tếch giống như các loài cây họ dầu rừng khộp (cây con có thể tái sinh chồi sau cháy, cây lớn có khả năng chịu lửa) và rụng lá ngừng sinh trưởng để chịu hạn trong mùa khô khắc nghiệt.
Đồng thời thực tế các nhân tố sinh thái, lập địa, hóa lý tính đất trong rừng khộp biến động rất lớn; vì vậy nghiên cứu tìm ra dạng lập địa, trạng thái rừng khộp thích hợp và kỹ thuật làm giàu rừng bằng cây tếch là cấp thiết, vì cây tếch là loài cây tiềm năng để làm giàu rừng khộp, có khả năng đáp ứng cả ba mục tiêu kinh tế – xã hội và môi trường trong quản lý rừng khộp bền vững.
Trồng rừng tếch đã được thiết lập trong và ngoài các khu vực phân bố tự nhiên (Kanninena và cộng sự, 2004). Cho đến nay, đã có những kinh nghiệm đáng kể về rừng trồng rừng tếch, tuy nhiên, có sự khác nhau giữa việc trồng rừng thuần loại hoặc trồng tếch trong hệ thống nông lâm kết hợp với trồng tếch dưới tán của rừng khộp bị suy thoái. Vì vậy nghiên cứu này được tiến hành tìm kiếm khả năng thúc đẩy tiến trình làm giàu rừng khộp bằng cây tếch ở Tây Nguyên.
